چنگيز آيتماتوو
عليرضا ذيحق
افسانه ي ” نايمان آنا “
مي گويند كه نام و رسم ِ مزارِ ” آنا بِيت” در قرقيزستان ،از يك افسانه گرفته شده است. بر اساس اين
افسانه ، قومي كه ” ژون – ژوآن ” ناميده شده ، رفتاري وحشيانه و سلطه گرايانه نسبت
به قبايل قرقيزو قزاق داشته است وبراي به بردگي در آوردن جواناني كه اسير مي كردند
، آنان را شستشوي مغزي مي دادند.
” ژون – ژوآن ” ها نخست گيس جوانان را كنده و بعد ، موهاي مانده را از
ته مي كشيدند . سرهاي خوني را هم بلافاصله با پوستي كه از گردن هاي اُشتران تهيه
كرده بودند ، سفت و سخت مي پيچيدند .
موهاي اسيران كه شروع به رشد مي كرد، چون زير پوست فضايي براي نمو
نبود ، ريشه در پوست هاي زخمي انداخته ورويشي معكوس را آغاز مي كردند. بدين طريق
بردگان جوان ، حافظه ي خود را گم كرده و چيزي از گذشته به ياد نمي آوردند . بعد از
اين كار ، مرحله ي آموزشهايي مي رسيد كه ” ژون – ژوآن ها ” مي خواستند ياد اسيران
بدهند و آنها را به اطاعت خويش در آورند . بردگان مبتلا به وضعيتي مي شدند كه نه
خاطره اي از پدر و مادر خود توذهنشان مي ماند و نه تصويري از ديروزهاو حوادث
زندگي. فقط مطيع اوامري مي شد كه اربا ب مي گفت و آنها بي چون و چرا اجرا مي كردند .
روزي از روزها پسر نوزده ساله ي زني از قبيله ي ” نايمان ” هاي
قرقيزرا كه ” نايمان آنا ” صدايش مي زدند را نيز به اسيري مي گيرند .
” نايمان آنا ” به جويايي ِ پسر برومندش ، سالها يي دراز را در غربت و
آوارگي به سر مي بَرَد و چون ردي از او نمي يابد ، دردش را در جگر تاب آورده و چشم
و گوش اش همچنان دنبال خبري ازاو مي گردد .
مي گويند خيلي اتفاقي روزي بازرگاني مهمان ” نايمان آنا ” مي شود .
مهمان مي خورَد و مي آشامَد وطبق معمول از آب و هوا سخن مي رود و بعدش از تجارت
شتر حرفي به ميان مي آيد . تاجر از يك سارباني مي گويد كه در جمال و كمال بي
همتاست وبه نشان ها و ويژگي هايي در وي اشاره مي كند كه يكهو ، به دل ” نايمان آنا
” برات مي شود كه او كسي جز پسر ش نيست .
” نايمان آنا ” شترش ” آغ مايا ” را حاضركرده وبا خورد و خوراكي و آبي چندروزه ، بي آن كه با
كسي حرفي بزند ، راهي مناطقِ استپ مي شود .دهها كاروان شتر مي بيند و چشم به
ساربانان مي دوزد و آخر سر ، در حالي كه هيچ اميدي به يافتن او نداشت ، چشم اش مي
خورد به پسرش . شادمان شده و باشترش سوي گله ي وي مي شتابد. اما هرچه به چشمان
پسرش مي نگرد هيچ عكس العملي از او نمي بيند . به او از تبارو قبيله اش مي گويد و
اين كه مادرش است و حوادث چنين بوده و چنان و نام اش نيز” دُنَن باي ” است و از
اين مسائل. اما انگار كه تكه سنگي بيش نيست و جز شترانش به چيزي توجه ندارد .
روزها بدين منوال مي گذرد و ” نايمان آنا ” مي بيند كه انگار چيزي يادپسرش نمانده و بي خودي كلنجار
مي رود . تا كه تصميم مي گيرد اورا در فرصتي بي هوش كرده و با خود ببرد . روزي به
اين نيت نزديك فرزندش شده و او را صدا كرده و مي گويد : ” بيا! ” اما نگو
كه ارباب اش به او سپرده اگر آن زن نزديك تو شد با تير و كمان از پا بيندازش. پسر
نيز چنان مي كند . تا مادرش مي خواهد گامي به او نزديك شود تيري در چله ي كمان
گذاشته و سوي او نشانه مي رود . تيري از پهلوي چپ ” نايمان آنا ” اصابت مي كند و تا بخواهد از شترش” آغ مايا ” بچسبد،
سرنگون بر زمين مي غلطد . درآن لحظه طوفاني در استپ برمي خيزد و روسري سفيد ” آنا
نايمان ” را به هوا بلندش مي كند . روسري سفيد تبديل به شاهيني شده و در حالي كه
غريوِ ” دُنَن باي – دُنَن باي ” اش بلند بود صحرا هاي قرقيزستان را پشت سر مي
گذارد .
جايي كه ” نايمان آنا ” به هلاكت رسيد ، هم اكنون مشخص و موجود مي
باشد وآنجا رامرقد ” آنا بِيت ” مي نامند .
روايت ها حكايت از آن دارند كه هنوز هم آن شاهين ، درفراسو هاي استپ
همچنان در حال پرواز است و مردم به او ” مرغ اسحاق ” مي گويند .
سلام
دوستان عزيز
كمپيني
براي تاسيس فرهنگستان زبان توركي در ايران آماده شده است. لطفا امضاء كنيد و به
اين كمپين بپيونديد.
آدرس:
www.tiniyurl.com/turkdili
البته
اين كمپين فيلتر شده است. در صورتي كه نتوانستيد وارد شويد در صفحه پيام فيلترينگ
وارد گزارش و شكايات وارد شده و اعتراض خود را به صورت كتبي در اين بخش اعلام كنيد. و
يا از طريق زير تماس بگيريد و اعتراض نماييد.
آزربايجان و آنادولو افسانهلري
يونانجا ميتهوس سؤز حيكايه معناسينا گلن افسانهلر تانري لارين ، قهرمان لارين كايناتين ، ميئدانا گلمه سينين حيكايهلري (1) شكلينده تقديم ائديلهرهك اساساً آچيكلاييجي بير خاراكتر داشييير و تانريلارين هاردان گلدييي ،كايناتين نئجه ياراديلديغي ، كايناتداكي طبيعي حاديثهلرين نئجه مئيدانا گلدييي ، اينسانين هارادان يولا چيخديغي ،اينسان و دونيانين گلهجهيي نئجه اولاجاق سؤاللارين جوابي كيمي قاريشميزا چيخير .
افسانهلر تانري لارين كوْسموْسون ،اينسانين ياراديليشلاري ايله بيرليكده ايلك گوناهي ، ايلك اؤلومو تانري لارين اينسانلاري نئجه جزالانديرديقلاريني ، ايكينجي پلاندا ايسه اوْوچولوغون،اكينچيليين نئجه باشلاديغي ايلك دفعه اودون اينسان معيشتينه نه زامان داخيل اولدوغونو آنلادير .
افسانهلر ايبتيدائي جمعيتلردن گونوموزه توپلومون عادت ، عنعنه و داورانيشلاريندان تاثيرلي اولموشدور . ميثال اوچون ايبتيدايي جمعيتلرده توپلومون بيلگيلنديريلمهسينده افسانهلرين اؤنملي بير يئره صاحيب اولدوغونو گؤروروك و اوغلان اوشاقلارين توپلومون حقيقي عوضولري كيمي يئتيشمهسينده قبيله افسانهلرينين اويناديغي رولاينكار اولونمازدير . (2) افسانه بير چوخ توپلوملاردا سؤيلهييش واسيطهسيدير و دييشيك آدلاردا قارشيميزا چيخماقدادير . افسانه سؤزوجويو بيزيم ديليميزه فارسجادان كئچميشتير.
( فسانه ، افسانه ) آزربايجاندا اساطير ، ميف ، افسانه عربجهده ، اوسطوره اولاراق آدلانديريلير . لاتينجه ، لئگئندوس سؤزجويوندن قايناق لاناراق ، اينگليسجه ده ، لئگئند ، فرانسيزجادا ، لئگئندا، آلمانجادا لئگئندا و ساقه ، ايتاليانجادا لئگگئندا ، ايسپانجادا لئيئندا و روسجادا لئگئندا كيمي آدلانديريلير . (3)
آنادولو ادبياتيندا اولدوغوكيمي آذربايجان ادبياتيندا دا افسانه ، تاريخي حاديثهلردن ،شخصيتلردن سؤز آچان جانلي و بللي بير شكلي اولان حئكايهلردير . بو حئكايهلرين يارانماسي چوخ اسكي زامان لاردا باش وئرميشدير . ايبتيدائي اينسانلار ، تاريخي حاديثه لري حئكايه بيچيمينده بير بيرلرينه چاتديريرديلار بوحئكايه لر گئديكجه افسانهيه چئوريلهرهك نسيلدن نسيله اؤلكهدن اؤلكهيه ككئچهرهك ياييليردي (4) ابدي ايصطلاح اولاراق افسانه بعضاً ميف ، رئوايت ناغيل اولاراق وئريلميشديرده افسانهآدي ايله يازييا آلينميشدير . شيفاهي خالق ادبياتينين خوصوصي بير نؤوع اولاراق افسانهنين بديعي شكلي كوْمپوْزيسياسي اوسلوب و ايفاده طرزي اعتباري ايله آيري بير خوصوصيتي واردير . (5)
قيساليغي و نثيرله سؤيلنمهسي نتيجه سينده افسانهني چوخ زامان ناغيل لا قاريشيق ساليرلار . آمما افسانهني ناغيل دان آييرماغا يارايان بير اؤزونه مخصوصلوغودا اونونسوْنونون ناغيل دان فرقلي بيتمه سيدير . بيليندييي كيمي ناغيل هر زامان سوْنو خئيره باغلايان بير آنلاتيم نؤوعودور . (6) عيني شكيلده افسانهنين بللي مرحلهلردن كئچهرك يارانديغي دا بيلينمك ده دير .
بير داستان پارچاسي ، موركب و اوزون نفسلي سؤيلهشي بوتونوندن قوپوپ اؤزونه مخصوص بيچيم ماهيتلريني ،صنعت سوسلهمهلريني ايتيرينجه ، يالنيزجا غيري عادي يؤنلريله بير آدامي و يا بير حاديثهني بيلديرمه وظيفهسي ايله كيفايتلهنينجه افسانه اولور ( 7)
افسانهلر خالقين چارهسيزليكلريني اوميدلريني، دونيا گؤروشلريني داها آيدين بير شكيلده بيلديري چؤنكو افسانهنين اساسيني داها چوخ اينانيش موْتيولري تشكيل ائدير. ( 8 )
بونا گورهدير كي افسانهلر خالقا تاثير گؤستهرير . داورانيشلارينا يؤن وئرير.
جمعيت ، اؤز اؤزونو داوام ائتديرن ، بللي بير فيزيكي يئري اولان وارليغيني اوزون زامان سوردورن و بير حيات طرزيني پايلاشان اينسان توپلوغودور( 9 ) بو حيات طرزي سوردورولمه مرحله سيندهيئنينسيل لره منيمسهديلير . افسانهلرين اينسان ياشاميندا اؤنملي بير رولو واردير و اويناديقلاري بو رول اينسان لارين داورانيشلارينا يؤن وئرمه ايستيقامتينده اولدوكجا لازيمليديرلار ، بونون سببيده ايناملا باغلي اولمالاريدير .
افسانهلردن خالق حياتي ايله ياناشي غير عادي عونصورلرده واردير . آنجاق بوغيرعاديليكلره باخماياراق همآنلادانلار ، همده دينلهييجي ، اونونگرچك اولدوغونا اينانير .
هر افسانه ده خالقين حقيقي ، شعور و ذؤوق لري اونون گلهجهيه اولان اينانج و آرزولاري عكس اولونموشتور (10) آزربايجان افسانه لرينده ده جمعيتين حوقوقي دهيرلري عادت عنعنهلري و اينانجلاري ياشاييلماقدادير . جمعيتين قبول ائتدييي اينسان شكيلينين اورتايا چيخاريلماسي باخيميندان افسانهلر اؤنملي بير يئره صاحيب دير . اينسان اوغلو اينانديغي شئي منيمسهيير منيمسه ديك لرينه دهير وئرير و بومنيمسهديكلريني ياشاتماق ايستهيير . ياشاتماق ايستهديكلري خوصوصيتلرين چوخونو افسانهلرينده عكس ائتديرير.
دئيهبيلهريككي جمعيتين آيناسي ماهيتيني داشييان افسانهلر . فردلرين ، ايجتيماعي لشمه سينده مدنيلشمهسينده ، او مدنيتين بير عوضوو وضعيتينه گتيريلمه سينده ، چوخ اؤنملي رول اويناميش دير .
فسانهلرده چئشيتلي دؤورلرين ايلك تصوَرلريندن اعتيباراً تاريخيميز ، مدنيتيميز ،خالقين طالعي ايله باغلي بير چوخ اؤنملي مرحلهنين آيدينلاديلماسي اوچون لازيملي زنگين ائستئتيك ماتئرياللار واردير . (11) . افسانهلر بو اؤزونه مخصوص لوغو ايله تاريخه ايشيق سالار اينسانلارا ائستئتيك ذؤوق له بيرليكته تاريخ بيلگيسي ده وئرير. افسانه آذربايجان آنادولو فولكلور لا علاقهلي اولسالار دا ، اونلاردا خالق دوشونجه سي ،خالق فانتازياسي اوستونلوك تشكيل ائدير . (12)
بومقالهده اله الينان افسانهلرين سؤيلنديكلري چئورهلردهكي اينسان لارين عادت ، عنعنه ، اينانچ و كولتورلريني مئيدانا گتيرن عونصورلرين ياشاملارينا تاثير لري و افسانهلرين ايچلرينه سينديريلميش بيليك لرين خوصوصيتلريني نؤوع اولاراق آشاغيداكي كيمي سيرالايا بيلهريك . پيسخولوژي ، سوسيولوژي ، ائتيك ، ائكونوميك .
ايندي ايسه اورنك وئرديميز ميثال لارلا فيكيريميزي ايضاح ائتمهيه چاليشا جاغيق
مارال گول
گنجه خاني هر ايلين باهار آيلاريندا كهپز داغينا يايلاماغا چيخاردي . خانين اوردا خوصوصي بير يئري واردي . خان خزينهسيني ده بو يوردون آلتيندا باسديرميشدي . بو ايلين پاييزي ائله گؤزل كئچيركي هرياني باهار آيلارينداكي كيمي اوت باسير .يورت يئرلري ايتير . خان بيرده يايلاغا چيخاندا اوْت باسميش يورت يئريني تاپا بيلمير . بو حاديثهدن كيمسه خبرتوتماسين دئيه خان باشقا بير مكاندا يئر سئچيب چاديريني قورور . ياواش ياواش گيزلي گيزلي كؤهنه يورد يئريني آختارماغا باشلايير . آمما يئنه ده تاپا بيلمير.
خانين گنج بير چوباني واردي . بو چوبان گيزلي گيزلي خانين قيزي مارالا كؤنول وئرميشدي . بونو قيزين اؤزوده دويموش دو . آمما هر ايكيسي ده بيلميردي كي بو اولاجاق ايش دئييل. چوبان نئي چالاردي . دره لره ، سس سالاردي . خان بير گون چوبانين نئي سسينه قولاق وئرهركن حيس ائدير كي اونون چوباني »خان قيزيني منه وئرسن يورد يئرينين هاردا اولدوغونو سنه سؤيلهرم« چالير.
خان آروادينا دئيير: ائشيديرسن مي ؟ او يورد يئريميزي بيلير ، اونو آلداديب بو سيّري اؤيرهنمه ليييك . خانين آروادي جاوابيندا : او قيزيميز مارالي سئوير اونو آنجاق قيزي وئرهجهييميز وعده ايله يولا گتيرمك اولار .
خان حيرصيندن دوداغيني يئسهده » اولسون دئدي : آخشام عاييله ده بو حاديثه ايله باغلي صوحبت اولدو . مارال دئدي : منيم ده اؤز شرطيم وار . كهپز داغينين قوينوندا گؤزل بير گؤل قورويور، من اوْ اوْغلانا اره گئديرم كي او داغدان قورويان گؤله سو چكديرسين . چوبان بو شرطي قبول ائتدي . دومانلي بير گونده يئريني ياخشي بيلدييي . خانين ايتميش خزينه سيندن بير آز قيزيل گؤتوروب اوستالارا داغدان قورويان گؤله سوْچكتيرمهيه باشلادي . آخيردا بولاق سويو قورويان گؤله آخماغا باشلادي . بو هر كسي سئوينديردي . ائشيديب بيلن خان قيزي مارالا احسن دئدي .
اوزاماندان دا بولاق » خان قيزي بولاغي ، گؤل ده مارال گؤل « آدلانديريلدي .
بو افسانهنين نتيجهسي:
پول بير آرزونو حياتا كئچيريلمهسينده گوجلو بير واسيطهدير . چوبان خزينهدن آلديغي قيزيلي اوستالارا وئريب بولاغين سويونو قورويان گؤله چكديردي . وئريلن سؤز توتولمالي دير .
خان قيزي بولاغين سويونو گؤله چكديرن چوبانلا عيني صينيفدن اوْلماسالاردا ائولنمك سؤزونو يئرينه يئترميشدير . باشقالارينين ماليندان ، صاحبيندن خبرسيز ايستيفاده ائديلمهمهليدير. چوبان خانين خبري اولمادان اونون خزينهسيندن ايستيفاده ائدير .
موسيقياينسانلارين دويغولاري باخيميندان اؤنملي دير چوبان نئي چالاراق دويغولاريني آنلاتميشدير . شانس زامانيندا دهيرلنديريلمهليدير چوبانين ، خانين يئريني يوردونو بيلمهسي ، و بونو واختيندا قيمتلنديرمهسي اونو خانين قيزينا قووشدورور .
يالنيز صبيرلي ، قرارلي اينسانلار مقصدلرينه چاتيرلار . چوبانين بولاغين سويونو گؤله چكمهسي اوچون صبر و زحمت گركدير . اينسانلارا مادي وضعيتلرينه گؤره قيمت وئرمك دوغرو دئييل .
قيزين آتاسينين ، قيزين چوبان ايله ائولنمهسينه قارشي چيخماسي.
هر شئيين بير ده يري وار . گؤزهله صاحيب اولماق آسان ايش دئييل . چوبان قورويان گؤله سو چكديره بيلسه خان قيزي اونون اولاجاق دير . شانتاژ پيس بير شئيدير . بير كيمسهني شانتاژ ائتمك دوغرو دئييل . چوبان خانين يورد يئريني قيزيني آلماق اوچون سؤيلهمير.
اوچ قيزقالاسي
اوچ قيزلار قاياسي ، هافيك قصبهسينين توْزانلي بؤلگه سينده كي اكين گؤلو كندينده يئرلشير.
عثمانلي دؤنهميندهكي داخيلي عوصيان لار نتيجه سينده داغلار قاچاقلار لا دولموشدو .
بو قاچاقلارين بير حيصهسي خالقا ياخشي داورانيركن بير قيسمي خالقا ظولوم ائتمكدهدير . باخ بئله بير زاماندا مؤوسوم باهار اولدوغو اوچون خالق پئنجر توپلاماغا چيخير. بير عاييلهدن قادين گلين و قيزكنده چورهسينده پئنجر توپلاماق اوچون گئدهرلر . پئنجر توپلايا ، توپلايا كنددن اوزاق لاشارلار . بيردن شام آغاچلارينين آراسيندان اوچ ، بئش قاچاق قولدور اورتايا چيخير ، بونو گؤرن قادين لار اولجه چاشيب قاليرلار . آمما قاچاق قول دورلارين اوستلرينه گلديكلريني گؤردوكلرينده نيت لرينين پيس اولدوغونو باشا دوشورلر . ايندييه قدر بير ائركهيه چئويريليب باخمادان آج سوسوز ياشاماغي ، ناموسسوز ياشاماقدان اوستون بيلن قادين لارين جانينا قوْرخو دوشور . وار گؤچلري ايله كنده قاچماغاباشلاييرلار . آمما قولدورلار گئديكجه اونلارا ياخلاشماقداديرلار . آرتيق قولدورلارين اليندن قاچماغين مومكون اولماديغيني باشا دوشن قادينلارآللاها سيغيناراق دوعا ائديرلر : يا رب يا بيزلري قوش ائيله اوچوب جانيميزي قورتاراق ، يادا بيزي داش ائيله بو آرخاميزا دوشن ناموس دوشمن لريندن خيلاص اولاق ، دئييرلر .
اوجاآللاه، دارداقالميش بو اوچ قادينين دوعالاريني ائشيدير و اونلاري داشا چئويرير.
حاديثهنين اولدوغو اوچ قيزلار دئيلن بو بولگهده ، ياشيلليقلار ايچينده اوچ قايا پارچاسي بولونماقدادير. بو قايالاردان بيري اوْلدوكچا ايري و گئنيشتير . بير باشقاسي ايسه اونا گؤرهداها دار ، اوچونجوسو ايسه ديگر ايكي سينه گؤره داها كيچيكدير . بو قايالارين ان بويوك اوْلانينين ائوين خانيمي ديگرينين گليني ، ان كيچيينين ايسه ائوين قيزي اولدوغو سؤيلنمك دهدير . بو افسانوي بوتون چئوره خالقي بيلمك دهدير و سؤيلهنيلن افسانهنين بير تاريخي ثوبوتو اولاراق گؤستريلن بو قايالاري افسانهوي ائشيدن انسانلار گليب گؤرمهيه جان آتماقدادير . آلديغيميز بيلگيلره گؤره بونا بزر افسانهلر » گلين قاياسي « » قيرخ قيز:« و ..... آذربايجاندا دا گئنيش ياييلميشدير . بو فاكتين اؤزو آيري آيري جوغرافي مكان لاردا ياشاسالاردا تورك لرين عيني طالعي ياشاديغيني گؤسترمك دهدير . چونكي افسانهلر هر شئيدن اؤنجه جمعيتين خاطيره دئپوسو قان يادداشيدير.
نتيجه :
قادينلار نهاولورسا اولسون ناموس لاريني قورومالي و بو يولدا هر شئي گؤزه آلمالي دير . پئنجر توپلايان قادينلارناموس لاريني قوْروماق اوچون سوْن نفس لرينه قدر قاچيرلار آمما خيلاص اولابيلمهيهجكلريني آنلايينجا داش اولماق ايستهييرلر . قادين لارين زورلانماسي آغير بير وضعيت دير . بو يولدا هر كسين دويارلي اولماسي لازيمدير.
پئنجر توپلاييب اوشاقلاريني دوْيوزدورماقدان باشقا بير مقصدي اولمايان قادينلاري بئله بير موداخيلهيه له اؤزلشمه لري يووالارين داغيلماسينا سبب اولموشتور .
اورهكدن ائديلن دوعالار قبول اولونور ، تانري طرفيندن قادين لارين دوعالاري قبول ائديلير و قادين لار داشا دؤنورلر . تانري پيس وضعيته دوشن قول لارينين خيلاصكاريدير. قادينلار چارهسيز قالينجا تانرييا سيغينيز و نيجاتي داش اولماقدا گؤرورلر ، آمما بو يول لا دا ناموس لاريني قورتاريرلار بو اونلار اوچون بير نيجات يول دور . آداملار آراسيندا ايش بؤلگوسو آپاريلاركن قادين لارين وضعيتي نظره آلينماليدير . پنجر توپلاماق قادين لارين ايشي دير . آمما چؤلده يالنيز دولاشماق اونلارين باشلارينا ايش آچميشدير .
بير چئوره ده قولدورلوق وارسا اونون قارشيسي كيمسهيه ضرر وئريلمهدن آلينماليديرپئنجر توپلايان قادين لارين قاچاقلار طرفيندن قورخودولموش دور . بو افسانهنين بير نئچه بنزهرينن آزربايجان فولكلوروندا تاپماق مومكون دور .
* بو مطلب باكيدا چيخان فولكلور و ائتنوگرافييا ژورناليندان كؤچورولموشدور
آذربايجان فولكلورخزينه لري-4
يازان وتوپلايان:علي برازنده.تورك
Emil:turkbaris2003@yahoo.com
بعضي تدقيقاتچيلارين گؤروشلرينه گؤره عربجه نين «عشق»كلمه سيندن تؤرنديگي سؤزدن «عاشيق»سؤزو؛عشق و عاشقليق داستانلاري دئييب و بيرچوخودا بوآرادا بوداستانلارين باش يارديجيسي اولدوقلاريندان بو آدلا؛تانينميشلار.امما دئمليك لازيم ديركي آيشق يارادجيليقي تارخينه باخيلديقيندا چوخ اسكي و عربلردن اونجه كي تاريخلره دايانديقي بللي اولر.
اوزانلار تورك توپلوملارين آراسيندا باشقا –باشقا آدلارا تانيدنيقلارينا راغماً هاميسي اوزان سايلريلار.
“اوزان چي”"باخشي”يا”باغشي”"آكين”"باكسي”"ماناس چي”"يانشاق”"وارساق” “دده”"آشيق”حافظ”"ژيرائوس”آدلاريلا تورك خالقيلارندا تانينان؛اوزانلارين خلف اوغوللاري و نوه لري سايليرلاركي هربير اوزان آغاجيندان بوداقلانيب هاميسينين كؤكو «اوزان» دير.
آشيق سؤزو عالملر گؤروشونه گؤره اسكي تورك ديلنده كي«آشي»سؤزوندن يارادلميش دير.«آشيلماق»و«آشماق»آنلامي اولان آشيقلارين خالقيلا بيرلشميش؛اونلارا باغلي اولماقلاري و خالقا «آشيلانميش» كيمسه لره ايفاده سيني يئترير.«آشي»سؤزونون ايزيني بوگون بئله بعضي تورك خالقلارنين ديللرينده گؤرمك اولا اؤرنك اوچون اؤزبكلرده «آشوله»آهنگ و چالماق معناسي ندادير.
16-نجي عصرين سونلاريني آشيق صنعتنين باشلانيشي و بوگونكي آنلامي قازانان دؤوران تانيماق اولار.بوعصريدن سونرا آشيق صنعتنين نوعلارنا و تورلرينه ادبيات ساحه ميزده بولجا گؤرمك اولار.بوتاريخدن بويانا بؤيوك وآدليم آشيقلاري يئتيشمكده اولوب17و 18نجي عصري بوصنعتين ان يوكسك زيروه لرينه چاتان چاغ آدلانديرماق اولار.
آشيق ادبياتي باشلي –باشينا فولكلور ساحه سي بؤيوك بيرحيصه سي سايلير.آشيق ياراديجليغي زنگين و بديعي و مدني بير ارث اولاراق ايللر بويو ياديلماقدا اولوب بيرچوخ شعر وسؤز نوعي اورتايا چيخاردميش دير كي تكجه تورك خالقينا عاييت دير.
آشيق ادبياتني شعر باخيميندان ايكي آنا بؤلومه بؤلمك اولار :
1)هجا توري
2) آرزو توري
قايناقلار:
عاشيقلار- م.صديق (دوزگون)
آذربايجان خالق شيفاهي ادبياتي- پ .افنديئو
به جست و
جوي تاريخ تولد زبان فارسي مي رويم، كه در قرن دهم هجري براي زبان گشايي و
بيان، دست به دامان و وام بردار خط عرب شده است كه در امتداد هزاره ي نخست
اسلامي اندك اندك ابزار ابراز مقاصد و معاني در جهان اسلام شده است،گزينشي
ناگزير كه بي اندك تاملي بر محقق معلوم مي كند اگر زمان پيدايي گنجينه ي
كنوني زبان فارسي را، بدون ضميمه كردن خطي براي عرضه و بيان، تا قرون اوليه
ي اسلامي امتداد مي دهند و به عقب مي برند، پس از دو حال خارج نيست، يا با
عضوي از تيم تحميق فرهنگي مردم فارس مواجهيم و يا با صاحب گفتاري كه به
غلط در دام و كار آموزش و فرهنگ غلطيده است. مورخ را با مراجعه به منابع
موجود اعتقاد بر اين است كه هيچ عامل و ابزار گفتار در سراسر جهان ناتوان
تر و معيوب تر از زبان فارس ها نداريم و دامنه و حوزه ي اين زبان آماده اي
كه بر سرزمين ما سرازير كرده اند، تا به حدي است كه قرينه ي ديگري براي آن
نمي توان شناخت. به علاوه نخستين قصد اشاره به اين زبان نيز مصداق معيني
ندارد و به حقيقت انتخاب حوزه اي از تجمع انساني كه با يقين كامل بتوان آن
ها را متكلم به زبان فارسي شمرد، بدون ملاحظات عمومي و ناديده انگاري هاي
شرم آور كنوني، ممكن نيست. حتي مدعياني مي شناسيم كه زبان خوزي ها و آذري
ها را شاخه اي از زبان فارسي شناخته اند و معتقدند گيلك و مازندراني و
خراساني و كرماني و سيستاني و لر و كرد، فارس زبان اند، از لغت فارس سود مي
برند و گويش امروزين آن ها فارسي از دامان مادر دور شده و بي نان آور
مانده است!!! و چيزي نمانده جدولي بسازند و دياگرامي بكشند تا معلوم شود
براي تبديل فارسي به لهجه اي معين بايد چه مقدار از پايتخت دور شد و در هر
پنج كيلومتر بر سر تلفظ لغات اين زبان چه خواهد آمد، هرچند نمي دانند و نمي
توانند ساز و كار اين بدل شدن زبان رسمي به لهجه اي در پشت و يا پيش كوهي
را تابع حكمت و حركاتي قرار دهند و توضيحي بر اين امر ندارند كه في المثل
چرا ساكنان روستاي دماوند، در حوالي پايتخت و مركز زبان فارسي، با كلماتي
اداي مقصود مي كنند كه دايره ي درك آن به ده كيلومتر هم نمي رسد و در بساط
مسخره ي كنوني، بوميان دماوند نيز همچنان فارس زبان اند!!! اين عليلي علاج
نشدني از آن است كه علم بسيار محترم و مجلل زبان شناسي براي پديده ي لهجه،
نه اين كه روند و دليل پيدايش، بل تعريف معمولي و عاميانه نيز ندارد و زبان
شناسان حتي تسليم اين امر مسلّم نمي شوند كه تولد لهجه از درون زباني واحد
غير ممكن است و تظاهر هر لهجه اي جز مظاهر حضور يك كلني مهاجر كوچك يا
بزرگ نيست، كه به ميل يا به ناچار، مي كوشد تا شيوه اداي كلام را با فرهنگ و
زبان ميزبان خود همآهنگ و همراه كند. «پس جمع واژه هايي كه فقط از تركيب
ريشه ها با پيشوندهاو پسوندها به دست مي آيد مي شود: ۲۲۲۷۵۰۰۰= ۹۰۰۰۰۰+
۳۷۵۰۰۰+ ۲۲۵۰۰۰۰۰ يعني ۲۲۶ ميليون واژه. در اين محاسبه فقط تركيب ريشه ها
با پيشوندها و پسوندها را در نظر گرفتيم آن هم فقط با يكي از تلفظ هاي هر
ريشه. ولي تركيب هاي ديگري نيز هست مثل تركيب اسم با فعل مانند (پياده رو) و
اسم با اسم (مانندخرد پيشه) و اسم با صفت مانند (روشن دل) و فعل با صفت
(مانند خوش خرام) و فعل با فعل (مانند گفت و گو) و تركيب هاي بسيار ديگر در
نظر گرفته نشده و اگر همه ي تركيب هاي ممكن را در زبان هاي هند و اروپايي
بخواهيم به شمار بياوريم، تعداد واژه هايي كه ممكن است وجود داشته باشد مرز
معيني ندارد. و نكته قابل توجه اين كه براي فهميدن اين ميليون ها واژه فقط
نياز به فراگرفتن ۱۵۰۰ ريشه و ۸۵۰ پيشوند و پسوند داريم در صورتي كه ديديم
كه در يك زبان سامي براي فهميدن دو ميليون واژه بايد دست كم ۲۵۰۰۰ ريشه از
برداشت قواعد پيچيده ي صرف افعال و اشتقاق را نيز فرا گرفت و در ذهن نگاه
داشت». (مصطفي پاشنگ، فرهنگ پارسي و ريشه يابي واژگان، ص ۱۴) پاشنگ كتابي
نوشته است با هدف اوليه ي آشنايي با ريشه ها و در اصطلاح امروزين اتيمولوژي
لغت فارس، چنان كه از نام كتاب او بر مي آيد. او با گزينش ۱۵۰۰ لغت پايه و
ارتباط دادن آن ها با ۸۵۰ پيشوند و پسوند زبان فارسي!!!، تعادلي ساخته است
كه دامنه ي لغت فارسي را تا ۲۲۶ميليون فقره گسترش مي دهد. گمان ساده
لوحانه و در حقيقت زيركانه ي او بر اين است كه اگر مثلا از صورت سوم شخص
مفرد افعال گفت و رفت با التصاق پسوند ار مي توان تركيبي فاعلي با افاده ي
معناي نو درآورد، پس اين استعدادي است كه در شكم تمام افعال زبان فارسي
كاشته اند، بي اين كه بيانديشد كه نشستار و دويدار و خوردار و خوابيدار و
خنديدار و پريدار و خزيدار و فهميدار نداريم و بر همين اساس ۸۵۰ بار، به
تعداد پيشوندها و پسوندهاي زبان فارسي كه او شمرده است، اين هوچيگري در باب
زبان فارسي را با افعال و لغات تكرار مي كند، تا سرانجام عدد مورد علاقه
خود در تعداد واژگان فارسي، يعني ۲۲۶ ميليون كلام را بزاياند و زنده كند.
چنان كه انبوه و انواع بي دانشان خودي و بيگانه را، دلقكانه مشغول وام دار و
متكي كردن قرآن متين به لغت فارسيان ديده ايم!!! «پژوهشگران زبان انگليسي
پيش بيني كردند كه در آغاز سال۲۰۰۹ ميلادي، تعداد واژگان اين زبان به مرز
يك ميليون واحد برسد. به نقل از PNA ، پل جي. بياك، بنيان گذار و رييس
موسسه تحقيقاتي گلوبال لنگوايج مانيتور اعلام كرد: روز ۲۹ آوريل ۲۰۰۹ تعداد
واژگان زبان انگليسي كه مردم در سراسر جهان آن ها را به كار مي برند، از
مرز يك ميليون عبور مي كند. بر اساس برآوردها و تحقيقات اين موسسه كه تا
پايان ماه ژوئن گذشته محاسبه شده، زبان انگليسي هم اكنون ۹۹۵ هزار و ۸۴۴
كلمه دارد كه تاكنون و در طول تاريخ هيچ زبان ديگري به اين جايگاه دست
نيافته است». (جام جم، ۱۶ تير ۱۳۸۷، صفحه ي آخر) براي اندازه گيري اوهام در
نزد اين گونه بررسان زبان فارسي مطابقه ي آن ادعا با اين آگاهي كفايت نمي
كند، لازم است ببينيم پاشنگ در كتاب اش از مفهوم ريشه يابي چه ادراكي داشته
و چه گونه خاستگاه و بنيان لغت فارسيان را نمايش داده است: «شبگير: زماني
ميان نيمه شب و پگاه. انوري مي گويد: در صحبت او به كه بوي در شب و شبگير
با صورت او به كه خوري مي گه و بي گاه» (همان، ص ۳۹۶) اين الگوي واحدي است
كه به عنوان ريشه شناسي لغت فارس قريب هزار بار در كتاب پاشنگ تكرار شده و
بدين ترتيب يك لغت معني ساده و معمول و همه جا ريخته را، ريشه يابي واژگان
فارسي تصور كرده است. مسلم اين كه در حال حاضر به ميزان پاراگرافي منبع
قابل ارجاع نداريم كه حتي براي يكي از واژه هاي فارسي، ريشه اي چنان كه در
معناي لغت اتيمولوژي نهفته است، ارائه دهد، مگر اين كه هر يك از آن ها را
دور هندوستان بگرداند و با مسخرگي تمام از شكم اوستاي قلابي و يا اسلاوهاي
جنوبي بيرون كشد. «فريتس ولف، متولد ۱۸۸۴، از ايران شناسان گران مايه ي
آلماني است كه از جمله ي آثار او ترجمه ي كامل «اوستا» است كه در سال
۱۹۲۰در استراسبورگ انتشار يافت. آن گاه به كار بسيار دقيق و توان فرساي
استخراج و تنظيم و تدوين واژه هاي شاه نامه پرداخت. و بيش از سي سال در
نهايت بي چيزي در اين كار شگرف صرف عمر كرد. به سبب يهودي بودن مقامات
آلمان نازي به او امكان تدريس و فعاليت نمي دادند». (فريتس ولف، فرهنگ شاه
نامه ي فردوسي، ص ۲۵) بار ديگر، يهودي ديگري را مي بينيم كه براي زير و رو
كردن هستي و هويت مردم شرق ميانه و تبليغ دروغ نامه هاي ساخت كنيسه و
كليسا، عمرش را بر سر تعمير اوستا و تدوين لغت شاه نامه ي فردوسي صرف كرده و
چنان كه مكتوب است تمام لغات و افعال و ضماير و حروف اضافه و قيود و
تركيبات و ديگر اجزاء لغوي به كار رفته در شاه نامه ي فردوسي را به صورت
فهرستي درآورده تا مثلا معلوم شود كه موصول كه و يا حرف ربط واو چند بار و
در كدام ابيات شاه نامه به كار رفته است. زمان سنجي دقيق آماده سازي او
چنان بود كه انتشار كتاب «فرهنگ شاه نامه فردوسي» فريتس ولف با هزينه دولت و
وزارت امور خارجه ي آلمان، با برگزاري جشن هاي هزاره ي فردوسي در عهد رضا
شاه مقارن شد. اين كه چرا ديرين پژوهان و هنر شناسان و زبان دانان يهودي
اين همه به ميراث باستاني و اسلامي ايرانيان علاقه مندند، سئوالي است كه
تاكنون جز مندرجات مجموعه ي تاملي در بنيان تاريخ ايران، كسي به جست و جوي
پاسخي براي آن نبوده است! «در آن اوقات كه فريتس ولف ترجمه ي اوستا را
فراهم مي كرد طرح تاليفي توجه اش را جلب كرد كه به اين سهولت احد ديگري
جرآت اقدام به آن را نداشت و آن صورت برداري كامل از گنجينه زباني شاه نامه
بود. اهميت چنين كاري روشن و آشكار بود. اگر علي رغم مشكلاتي كه با وجود
حدود و ثغور غير عادي اين اثر در ميان بود، مي شد مجموعه لغات موجود در اين
اثر فخيم و مهم شعر كلاسيك فارسي را يك جا گرد آورد، در آن صورت ديگر
تحقيق در كلمات و لغات زبان فارسي سرانجام بر مبنايي مستحكم و قابل اعتماد
استوار مي گرديد و مي توانست از قيد فرهنگ نويسي ناقص و غير كافي ايرانيان و
هنديان آزاد شود... حسن اتفاق اين كه در سال ۱۹۳۴، هنگامي كه دولت ايران
هزاره ي فردوسي را جشن مي گرفت، دولت آلمان مي خواست توجهي خاص به ايران
مبذول دارد. توفيق نصيب شد تا نظر مساعد بخش فرهنگي وزارت امور خارجه را
براي فراهم اوردن مبالغ هنگفتي كه چاپ كتاب لازم داشت جلب كند». (فريتس
ولف، فرهنگ شاه نامه ي فردوسي، ص ۲۱) با اين همه بد نيست بدانيم حاصل كار
ولف متضمن چه اطلاعاتي است و اگر مي گويند زبان فارسي، كه چيزي از حيات
مقدم آن نمي دانيم و الگويي براي آن نداريم، با ديوان شاه نامه بار ديگر
زنده شده، پس اين نو حيات، كه تمام يال و كوپال خود را در نمايش شاه نامه
نشان داده، داراي چه قواره و قدرتي است و چون بيرون از لغات شاه نامه هنوز
هم در زبان فارسي واژه اي نمي يابيم، مگر اين كه وام برداشته اي عمدتا از
زبان عرب باشد، گنجينه ي منحصر به فرد زبان فارسي جمع آمده در كتاب فردوسي،
داراي چه ارزش گفتاري و كدام توان انتقال فرهنگ است؟!! «در مورد ذكر صيغه
هاي افعال خواهش مي كنم توجه داشته باشيد كه در بدو امر قصد چنين بود كه
همه ي آن ها در واژه نامه بيايد. براي اين كه با تكرار متعدد صيغه هايي
يكسان بي جهت بر حجم واژه نامه افزوده نشود، كار را به انتخابي از صيغه هاي
فعلي محدود ساختم. اما عموما در مورد هر يك از تركيبات صورتي را بالاي همه
قرار دادم كه بيش از همه در تركيب منظور نظر ظاهر مي شود. مثلا ذيل آمدن،
۲۴ بار به ياري بيامد. در اين حالت ديگر آن چه در بند گذشته ذكر شد از
اعتبار ساقط مي شود، يعني اين كه در بيت هايي كه بلافاصله نقل شده صيغه هاي
فعلي ديگري نيز سواي بيامد از فعل آمدن ذكر گرديده است». (فريتس ولف،
فرهنگ شاه نامه ي فردوسي، مقدمه ي مولف، ص ۱۳) حقيقت اين كه براي اين گفتار
گنگ اعتباري قائل نشده ام و در بررسي فردي هيچ تركيب و فعل و لغت و حرف و
ضمير و ادات و صورت و صيغه اي از فعلي را نديده ام كه در شاه نامه يافت شود
و در فهرست ولف نيامده باشد. نتيجه اين كه فهرست ولف تمام دارايي لغوي
زبان فارسي و مجموعه ميراث و موجودي است كه با آن به فارسي سخن مي گوييم و
چون فقر دل خراش واژگان فارسي مستندي معتبرتر و رسمي تر و مرسوم تر از
فهرست ولف ندارد، پس بي ترديد با اين تعداد اندك كلام، اداي هيچ مطلبي ميسر
نيست مگر اين كه زبان و لغت و قوانين بيان عرب و زبان هاي ديگر را به
استمداد بخوانيم. زيرا زبان فارسي نه فقط اتيمولوژي كه هنوز هم گرامر
اختصاصي ندارد. باري، از صفحه ي ۸۸۵ تا ۹۱۱ كتاب ولف ايندكس واژگاني آمده،
كه مولف از شاه نامه استخراج كرده است، شامل تمام لغات و تركيبات و افعال و
ضمائر و نداها و حروف اضافه و نام ها و صفات مندرج در شاه نامه ي فردوسي.
چه گمان مي كنيد؟ ۸۳۰۰ نمونه است، ده درصد آن ها لغات شاذ و بي معنا است،
نظير آرغده و ازغ و بزخفج و بندارسي و تخش و تسوغ و كرغ و جرنگ و درقه. ده
درصد آن ها عربي است نظير حاجت و حاصل و حديث و حرب و حرص و حرمت و حسرت و
حسد و حق و حكيم و و حكم و حمد و حور و حيدر. ده در صد آن فعل و مشتقات آن
است. بيست درصد آن اسم اشخاص و مكان و جانوران و كوه و دشت و بيابان و ديگر
عوارض جغرافيا است. بيست و پنج درصد آن تركيباتي است چون آتش افروز و آتش
پرست و آتشكده و آتشدان و از اين قبيل، كه اجزاء آن چون آتش و افروز و پرست
نيز به طور مجزا در فهرست آمده است. پنج در صد آن حرف است و ادات، مانند
اين و آن و ار و اگر و از و بر و مگر و چه و چون و چند. و در حاصل گرچه اين
بررسي در مواردي نمونه هايي را به سود انباشتن بيش تر لغت ناديده گرفته،
اما كتاب فردوسي نيز چون لغت نامه دهخدا و هر منبع ديگر، در نهايت امر زبان
فارسي را صاحب قريب ۱۵۰۰ لغت مي كند، كه هيچ پيوند ماهوي و به اصطلاح زبان
شناسانه در ميان آن ها نمي يابيم و چندان بي ريشه كه به مفهوم كامل و
رايج، گويا از زير بته به عمل آمده اند!!! حالا هركسي مي تواند امكانات اين
زبان شيرين را با هر زبان ديگري كه مي داند و مي شناسد، مقايسه كند
سرزمين آذربايجان در طول تاريخ هزاران ساله و پر فراز و نشيب خود با نامهاي مختلفي در تاريخ ثبت شده است و اين اسامي معمولا از اسامي اقوامي گرفته شده بود كه در آن سرزمين زيسته و دولتهاي مقتدري را در آنجا بوجود آورده بودند. اسامي كه با استناد به اسناد تاريخي ميشود به آن اشاره كرد،از جمله عبارتند از: سرزمين قوتتي ها، هوري ها، سايبيرها، آذها، ماننا، ماد، آلبان ، آذربايگان وآذربايجان. اسم امروزي آذربايجان معرب آذربايگان ميباشد كه تخمينأ از اواخر قرن سوم قبل از ميلاد تا زمان اشغال آنجا توسط اعراب بدان نام خوانده ميشد
آذربايگان يك كلمه كاملا توركي بوده و در اصل متشكل ازاجزاي : "آز+ار+باي+گان يا قان معرب شده يعني جان" ميباشد
ـ "آز يا آس" نام قومي از توركهاي قديم ساكن در آذربايجان بوده كه در نوشته هاي قديم "اورخون ـ يئني سئي" نامبرده شده است . بارتولد تاريخدان معروف روسي وابستگي آزها را با قبايل توركوش كه در منابع آشوري بارها به آنها اشاره شده است را محتمل ميداند
ـ "ار" داراي منشاء توركي بوده و به معني جوانمرد،فرد و انسان ميباشد. اين واژه به صورت پسوند به واژه هاي ديگر چسبيده و نام قبايل را بوجود ميآورد(آوارـخزار يا خزرـ قاجار يا قجر و...) آزر يا آذر به معني قوم و قبيله اي كه بعدها با تغييرهاي مختصري به "هازرـخازرـخزر"تبديل ده است
- "باي" يا" به ي" يا "بيكـ ـ بيگ" به معني غني ، حاكم، رئيس و... از طرفي "بايماق" در تركي قديم بع معني تكامل و پيشرفت ميباشد
- "گان" در زبان توركي با قبول تغييرات آوايي به "قان" (و در زبان عرب به جان) مبدل شده و داراي معاني زيادي چون پدر، خاقان و ... ميباشد و نيز "قان" در تركي علامت فاعلي با تأكيد و مبالغه است (چاليشقان) و بايقان يعني تكامل يافته و بسيار پيشرفته. با توجه به مراتب مذكور، "آذربايگان" به معني "پدر توانگر انسان آذ يا آسي" و به بيني ديگر "پدر توانگر مبارك" و آذيهايي كه بسيار پيشرفته هستند" ميباشد. تاريخ قومي و نژادي آذربايجان با نژاد و ايل هاي تورك زباني چون سومرها، ساويرها، قوتتي ها، اورارتوها، ماننا ها، ساكاها، كنگرها، مادها، اوغوزها، قبچاق ها و...مربوط است.(۱) حدود و مرزهاي جغرافيايي سرزمين آذربايجان از ديرباز طبق اسناد باقي مانده آشوري، ايلامي، بابلي و...كاملا قابل اثبات است. طبق اين اسناد حدود اين سرزمين از جنوب كوههاي قفقاز تا سرزمين كاسسي ها (كرمانشاه و لرستان امروزي) بوده است. يعني در داخل ايران امروزي علاوه بر مناطق تورك نشين كنوني استانهاي آذربايجان شرقي و غربي، اردبيل، زنجان، قزوين، همدان، قسمتهايي از استانهاي مركزي و گيلان و... كل استان كردستان و قسمتهاي اعظمي از استانهاي كرمانشاه و لرستان نيز جزو آذربايجان بوده است. م.دياكونوف در كتاب "تاريخ ماد" نتيجه گيري ميكند كه سرزمين تحت حاكميت آتروپات زمان حمله اسكندر كبير درست منطبق با مرزهاي دولت ماننا بود و اين سرزمين بعدها آذربايگان ناميده شد.(۲)طبق اسناد قديمي عربي، در صدر اسلام حدود جغرافيايي آذربايجان از شهر دربند در داغستان امروزي تا جنوب استان همدان امروزي بود.( دربندنامه،ص۲۵،چاپ تفليس ۱۸۹۸).(۳
در دوران اشغال آذربايجان توسط خلفاي اموي و عباسي نيز جغرافياي ارضي آذربايجان بدون تغيير و از همدان تا دربند باقي مانده بود و تحت نام "مملكت آذربايجان" تحت فرمانروايي يك حاكم عرب اداره ميشد
در مورد محدوده جغرافيايي آذربايجان در دوره اسلامي، مدارك زيادي از جغرافينگاران و مورخان وجود دارد. همه اين نوشتهها و نظرات كه از دانشمندان و جهانگردان و جغرافينگاران به نام ارائه گرديده، آذربايجان را تقريباً سرزميني دانستهاند كه از شمال به دربند و از جنوب به همدان (لازم به ذكر است كه بعضي از منابع كه ارائه گرديد قسمتي از كردستان را نيز در قلمرو آذربايجان به حساب آوردهاند. از جمله سيسر يا سنه = سنندج) و از غرب و شمال غربي به امپراتوري عثماني و از شرق به استان گيلان محدود بوده است كه تقريباً شامل استانهاي كنوني آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي، اردبيل، زنجان، قزوين و قسمتي از استانهاي مركزي،كردستان،گيلان و كرمانشاه است
بلعمي از وزراي عهد ساماني كه كتاب تاريخ طبري را ترجمه و تخليص كرده است، در مورد حدود آذربايجان چنين مينويسد: ((اول حد از همدان گيرند تا به ابهر و زنگان بيرون شوند و آخرش به دربند خزران و بدين ميانه، هر چه شهرها است همه را آذربايگان خوانند ... راهها به آخر آذربايگان كه از آن جمله بلاد خزران شوند، گروهي برخشك و گروهي از دريا، كه از هر راهي دربند خوانند و به تازي باب گويند.))(۴)
مورخ و دانشمند شهير محمود كاشغري در كتاب ارزشمند " ديوان لغات التورك" كه هزار سال پيش نوشته راجع به سرزمينهاي توركها، از جمله آذربايجان، معلومات زيادي را ارائه داده و مرزهاي آذربايجان را از قم تا دربند ذكر كرده است.(5)
دكتر رحيم رئيسنيا نويسنده كتاب "آذربايجان در سير تاريخ ايـران"، به نقشهاي اشاره كرده است كه شريف ادريسي (493-560 ق) جغرافيدان و نقشه نگار مراكشي در حدود سال 549 ق كشيده است و كنراد مولر آلماني در سال 1928 با الفباي لاتين آن را منتشر نموده است. به نوشته او، شريف ادريسي در نقشهاي كه كشيده، اراضي ميان كوههاي قفقاز و كر را – شروان – "آدري آذربايجان" (آذربايجان پسين و يا عقبي) و اراضي بين رودهاي ارس و كر را "بقيه آردي آذربايجان" و آذربايجان كنوني ايران را ((بلاد آذربايجان)) ناميده است.(6)
در دوران هزار ساله بعد از اتمام حاكميت اعراب، آذربايجان بعنوان يك مملكت خودگردان و مستقل در تركيب امپراتوري هاي تورك غزنوي، سلجوقي، اتابكان آذربايجان، ايلخانيان، قاراقويونلو و آغ قويونلو ها، صفويه، افشار و قاجار بود. آذربايجان در بخشهاي طولاني از اين دوران، مثلا دوران ايلخانيان، قارا قويونلوها و آق قويونلوها، صفويان تا زمان شاه عباس كبير و قاجار، خود مركز قدرت بود و بر ساير قسمتهاي اين امپراتوري ها حاكميت داشت
اولين اثري كه به يك زبان اروپايي در باره اراضي جغرافيايي آذربايجان نوشته شده است كتابي است به زبان روسي با عنوان "اوضاع سياسي ولايت آذربايجان" كه توسط pokovnik S.D. Burnasev( 1743-1824) در سال ۱۷۹۳ در شهر Kursk روسيه چاپ شده است. اين كتاب كه قبل از اشغال مناطق شمالي آذربايجان توسط روسها چاپ شده است. در صفحه ۴ اين كتاب آمده است : در وضعيت امروزي اراضي آذربايجان، از شمال كه شروع كنيم به گرجستان چسبيده و در آنجا مناطق Kartli و kaxetiya را دارد، در سمت مشرق به درياي خزر و ولايت گيلان ختم ميشود و در مسافتي نيم روزه از آنجا به عراق عجم در جنوب همدان ختم ميشود از طرف مغرب با عثماني هم مرز است.(7)
اسناد ذكر شده نشان ميدهد كه تا اواخر قرن ۱۸ ميلادي هيچ تغيير اساسي در مرزهاي جغرافيايي و ائتنيكي آذربايجان بوجود نيامده بود ولي بعد از تقسيم شدن آذربايجان به دو قسمت شمالي و جنوبي در سال ۱۸۲۴ به مرور زمان تغييرات زيادي در اين سرزمين باستاني به وقوع ميپيوندد و دو بدنه از هم جدا شده آذربايجان سرنوشتشان جدا از هم شكل ميگيرد و هر دو دچار بلايا ي غم انگيزي ميشوند و تغييرات اتنيكي و مرزي را نيز متحمل ميشوند.
شمال آذربايجان- قسمت شمالي رود آراز
بعد از اشغال شمال آذربايجان توسط روسها، تزارهاي روس براي رسيدن به آرزوي ديرينه خود مبني بر ايجاد كشوري مسيحي ارمني در قلب جهان تورك كه پايگاهي براي روسيه در قفقاز باشد، شروع به تدارك و تهيه زمينه آن كردند. دولت تزاري روسيه، در قرارداد تركمنچاي ماده اي را گنجانده بود كه طبق آن دولت قاجارتعهد داده بود كه اسباب مهاجرت ارمني هاي ساكن ممالك محروسه به روسيه را با هزينه خود مهيا كند. و روسيه ۴۰ هزار خانوار از اين ارمنيهاي مهاجر را درشهرها و دهات آذربايجان، خصوصا اطراف شهر كاملا تورك نشين ايروان سكونت داد. لازم به ذكر است كه اولين خانوار ارمني، كه خانوار مهاجري از شهر مراغه بود، در همين زمان در خانكندي قاراباغ سكونت داده شد. بعدها ارمني هاي فراري از عثماني را نيز درقسمتهاي غرب خاك آذربايجان شمالي مسكون كردند و بتدريج مقدمات تشكيل كشور ارمني را شروع كردند. تا اينكه در سال ۱۹۱۸ ارمنستان در منطقه اي كه هرگز ارمني نشين نبود تشكيل شد و اين در حالي بود كه در آن زمان نيز بيش از ۷۰% ساكنين پايتخت اين كشور قلابي، ايروان، را توركهاي آذربايجاني تشكيل ميدادند ولي به مرور زمان ده ها هزار نفر از آنها قتل و عام شدند و بقيه را هم از آنجا فراري دادند. لازم به ذكر است كه ارمنستان كنوني هميشه قطعه اي از خاك مقدس آذربايجان و ترك نشين بود
تا سال ۱۹۱۸ شمال آذربايجان تحت سلطه روسيه تزاري بود تا اينكه مردم آذربايجان به رهبري "محمد امين رسول زاده" در آن سال موفق به ايجاد جمهوري دموكراتيك آذربايجان شدند و اين جمهوري مستقل، كه اولين جمهوري دموكراتيك در جهان شرق بود، در مدت دوسال به پيشرفتهاي عظيمي در ساحه هاي اقتصاد، فرهنگ، دمكراسي و ...نايل شد. شووينيسم استيلاگر روس كه تسلط خود بر چاههاي نفت آذربايجان را از دست داده بود، اين بار كه در لباس كمونيسم ظاهر شده بود تاب ديدن آذربايجان آزاد ومستقل را نداشت، به دستور مستقيم لنين جنايتكار، اين جمهوري در سال ۱۹۲۰ توسط ارتش سرخ به خاك و خون كشيده شد و قسمت شمالي آذربايجان دوباره به اشغال روسها درآمد. روسها بعد از اشغال آذربايجان هزاران نفر را اعدام و بيش از ۸۰ هزار نفر از مبارزين و روشنفكران آذربايجاني را به سيبري تبعيد كردند و همه آنها در آنجا جان باختند
اراضي جمهوري آذربايجان كه در محافل بين المللي آن زمان به رسميت شناخته شده بود، بيش از۱۳۵هزار كيلومتر مربع بود، و بعد از اشغال دوباره توسط روسها، دوباره با تهديد و زور توسط لنين و استالين تجزيه شده و به ديگران بخشيده شد، شهر دربند به روسيه، بورچالي را به گرجستان و زنگه زور و گويچه ماهالي را به ارمنستان دادند بطوري كه اراضي آذربايجان به ۸۶۶۰۰ كيلومتر مربع تقليل يافت، كه مساحت امروزه جمهوري مستقل آذربايجان را تشكيل ميدهد
جنوب آذربايجان- قسمت جنوبي رود آراز
بعد از اشغال شمال آذربايجان توسط روسها، قسمت جنوبي آذربايجان تا انقراض سلسله قاجار به صورت مملكت خودگردان با حفظ اراضي تاريخي خود در تركيب ممالك محروسه قاجار به حياتش ادامه داد، اما جدا شدن قسمت شمالي آن ضربه شديدي بود بر پيكر آذربايجان كهن و روحيه مردم غيرتمند آن و همچنين باعث تضعيف نفوذ و موقعيت توركها و آذربايجان در ممالك محروسه قاجار شد. سرزمينهاي تحت حاكميت قاجار " ممالك محروسه قاجار " ناميده ميشد و از چهار مملكت مستقل و كاملا خودگردان تشكيل شده بود
دولت استعمارگر انگليس كه موفق به تحميل قرارداد ننگين ۱۹۱۹ بر دولت قاجار نشده بود و از پيشرفت نتايج مشروطيت و شروع نهادينه شدن دمكراسي و همراهي احمد شاه با اين روند شديدا نگران بود، با ترتيب دادن كودتايي در سوم اسفند سال 1299 نوكر و دست نشانده خود، رضا پالاني، مهتر سابق سفارت انگليس در تهران، را بر اريكه قدرت نشاندند و حاكميت را به اقليت قومي فارس منتقل كردند
با شروع حكومت دست نشانده رضا پالاني ممالك محروسه دربست در اختيار انگليس قرار گرفت. رضا پالاني در طول حكومت ۲۰ ساله خود با كمك انگليس مشروطيت و مظاهر آن را كلا از بين برد و حكومتهاي خودگردان ممالك محروسه را با وحشيانه ترين روشها از بين برد و يك حكومت مركزي منسجم قابل كنترل انگليس را به وجود آورد. يكي از اهداف انگليسي ها از به روي كار آوردن رضا پالاني از بين بردن حاكميت و نفوذ توركها در ممالك محروسه بود. انگليسي ها صدها سال با توركهاي عثماني، توركهاي حاكم در هند، قاجار و... درگير بودند، و با توجه به سابقه تاريخي توركها در آفريدن امپراتوري ها، در همه جا سعي ميكردند تا نفوذ توركها را كم كنند تا آنها نتوانند زماني دوباره متحد شده و منافع استعمارگران غرب را تهديد كنند. علاوه بر آن در ممالك محروسه قاجار اين توركها بودند كه سرسختانه در مقابل نقشه هاي سلطه گرانه انگليس مي ايستادند، مثلا قشقايي ها در جنوب، كلنل محمد تقي خان پسيان در خراسان، خياباني در آذربايجان و... و همچنين همه ايده هاي آزادي خواهي، سوسياليستي و ضد استماري نيز، كه در تضاد با اهداف امپرياليستي انگليس بود ، هميشه از طرف توركها مطرح ميشد، مثلا انقلاب مشروطيت، نهضت خياباني، و...
رضا پالاني پس از بوجود آوردن يك حكومت مركزي مستبد، بدستور اربابانش تقسيم اداري كشور را عوض كرد
در تاريخ 16/8/1316به موجب قانون مجلس رضا شاه، تقسيمات كشور و همچنين اسامي تاريخي ايالات حذف و در اقدامي سفيهانه كشور ايران به شش استان شمال غرب، غرب، شمال، جنوب، مكران و شمال شرق تقسيم مي شود. كوتاه مدتي بعد در آذرماه همان سال با تجديد نظر در تقسيمات سابق، كشور ايران به ده استان تقسيم شده و بصورت مضحكي بر اساس شماره هايي از يك تا ده نام گذاري مي شود. تبريز مركز استان سوم و اورميه مركز استان چهارم شده حدود آذربايجان و نام آذربايجان بطور كامل از نقشه كشور حذف مي شود. در اين تقسيم بندي اردبيل جز استان سوم است
اما اين تقسيم بنديهاي خائنانه و نامگذاريهاي ابلهانه تا سال 1339 ادامه مي يابد. در اين سال استانهاي سوم و چهارم با نامهاي آذربايجان شرقي و غربي ايجاد مي گردد. در كل كشور ايران به 13 استان و 8 فرمانداري كل(بعدا 11 فرمانداري كل) تقسيم مي شود. در تقسيمات جديد اگرچه برخي از شهرهاي آذربايجان(اراك، ساوه، سونقور، بيجار، قروه، انزلي و...) به استانهاي مجاور داده مي شود و همدان را از پيكره آذربايجان جدا و به فرمانداري كل تبديل ميكنند اما خوشبختانه استانهاي آذربايجان شرقي و غربي از تيغ پان آريانيسم پهلوي تا حدي در امان مي مانند. در اين تقسيم بندي استانهاي اردبيل و زنجان جز استان آذربايجان شرقي هستند. در اين ميان آستارا كه قبلا بخشي از شهرستان اردبيل بود خود در سال 1337 به يك شهرستان تبديل شد. اين شهر كاملا آذربايجاني در كمال ناباوري، در سال 1350 از آذربايجان شرقي جدا و به گيلان واگذار گرديد. با جدا شدن آستارا از اردبيل ارتباط آذربايجان ايران با درياي خزر بطوركامل قطع شد و تمام سواحل غربي درياي خزر به گيلان واگذار گرديد. به اين ترتيب آذربايجان ايران تنها بندر خزرياني خود را از دست داد واز همه عوايد گمركي، توريستي، شيلات ... كه متعلق به اين بندر بود محروم شد
بتدريج زنجان نيز فرمانداري كل شده همراه ديگر فرمانداريهاي كل يازده گانه تا سال 1357 به استان تبديل مي شود. در اين مدت اردبيل نيز در حال طي كردن پروسه تبديل شهرستان به فرمانداري كل بود كه به دليل بروز انقلاب اسلامي اين روند متوقف شد
پس از وقوع انقلاب اسلامي هرچند كه بسياري از افراد آريائيست از گردونه حكومت خارج شدند اما برخي از افراد معلوم الحال ضد تورك با سواستفاده از رافت و بخشش جمهوري اسلامي با نفوذ در ادارات و دانشگاهها و رسانه هاي مكتوب مقدمات تشكيل استان قزوين را فراهم كردند و بعد در سال ۱۳۷۲ اردبيل را از آذربايجان شرقي جدا كرده و به استانهاي مستقل تبديل و نام ابدي آذربايجان را از روي آنها حذف كردند. ۲سال پيش نيز گردنه زيباي حيران را از استان اردبيل جدا و به گيلان داده شد. در اينجا بد نيست اشاره اي هم به تقسيم استان خراسان بكنيم كه به ۳ استان تقسيم شد ولي اسم تاريخي خراسان را بر روي هر سه استان باقي ماند
در خاتمه لازم ديدم كه اشاره اي هم به جغرافياي ارضي آذربايجان از زبان ارتش شاهنشاهي بكنم: ژنرال دكتر محمود پناهيان در سال ۱۹۷۲ كتاب "فرهنگ جغرافياي ملي تركان ايران زمين" را در ۴ جلد به همراه ۱ جلد حاوي نقشه منتشر كرد. او اين كتاب را بر اساس كتاب ۱۰ جلدي " فرهنگ جغرافياي ايران" از انتشارات دايره جغرافياي ستاد ارتش شاهنشاهي ايران" چاپ ۱۳۳۱ شمسي نوشته است. در اين كتاب كه با مطالعات و تحقيقات دقيق نوشته شده است اطلاعات كامل، حتي در مورد دهات چند خانواري، آذربايجان ارائه شده است ، شهرهاي اراك، همدان، ساوه، آستارا، قزوين و... جزوي از سرزمين آذربايجان ثبت شده است و مساحت آذربايجان جنوبي ۲۸۰هزار كيلومتر مربع ذكر شده است
منابع
۱ـ استاد پرويز يكاني زارع،مورخ و فولكلورشناس معاصر، نشريه اويرنجي شماره۳
۲ـ تاريخ ماد، م. دياكونوف، ص ۱۶۵
۳ـ دربندنامه،ص۲۵،چاپ تفليس ۱۸۹۸).
۴-احمدبن
واضع يعقوبي، البلدان، ترجمه محمد ابراهيم آيتي، تهران، بنگاه ترجمه و نشر
كتاب، 1356، ص بلعمي، تاريخنامه طبري، تصحيح و تحشيه محمد روشن، ج 1،
تهران، نشر نو، 1368، ص 529
?ـ " ديوان لغات الترك" ، محمود كاشغري
۶- رحيم رئيسنيا، آذربايجان در سير تاريخ ايران، بخش اول، صص 82-81
۷ـ pokovnikS.D. Burnasev ، "اوضاع سياسي ولايت آذربايجان" صفحه
۸ـ سرزمينهاي ناآشنا و مردماني مهربان، Strange Lands and Friendly People، ويليام داگلاس.
۹ـ "اورميه در محاربه عالم سوز"، معتمدالوزرا،كاوه بيات٫ چاپ تهران